Wetenschap, kwakzalverij en het placebo-effect

Kwakzalverij (pseudowetenschap oftewel nep-wetenschap) is wetenschappelijk niet-verantwoorde gezondheidsbemoeienis. Dit houdt in, dat bij kwakzalverij behandelingen of producten worden aangeprezen aan de hand van valse of niet (goed) onderzochte wetenschappelijke claims. In sommige gevallen zijn deze behandelingen of producten zelfs bewezen ineffectief. Voorbeelden hiervan zijn echinacea als middel tegen verkoudheid en de zogenaamde ontgiftingstherapieën.

Bij kwakzalvers hoeft niet per se sprake te zijn van boze opzet: veelal geloven zij sterk in de door hun aangeprezen ‘kwakzalf‘.

Kwakzalverij heeft door de gehele menselijk geschiedenis bestaan en bestaat nu nog steeds, met name in de vorm van zogenaamde (cosmetische) ‘wondermiddelen’, ‘wonderdiëten’ en ‘superfoods’.

Het belangrijkste bewijs voor kwakzalverij is het gebrek aan wetenschappelijk bewijs: wetenschappelijk onderzoek van een hoog niveau (zie de evidentiepiramide) dat gepubliceerd is in een wetenschappelijk tijdschrift waarvan de (samenvatting van de) publicatie terug te vinden is in (één van de) vrij toegankelijke wetenschappelijke databases als PubMed of de Cochrane-database.

De kwakdetector
Ondanks het feit dat het onderscheidt tussen ware wetenschap en kwakzalverij in theorie goed te maken is, is dit in de praktijk vaak niet zo simpel, zeker voor leken (Goldacre, 2011). Een handig (en naar mijn mening grappig) middel om het kaf van het koren te scheiden, is de zogenaamde ‘kwakdetector’ van Prof. Dr. Wim Betz (2005). Verdacht zijn volgens Betz producten en behandelingen waarvan geclaimd wordt dat deze natuurlijk of ongevaarlijk zijn, geen bijwerkingen hebben, gebaseerd zijn op oude kennis of geheime formules, afkomstig zijn uit exotische streken of van natuurvolkeren en/of de ‘diepe oorzaak’ behandelen.

Het placebo-effect
Een placebo is een als geneesmiddel voorgeschreven of aangeprezen middel dat geen werkzame bestanddelen bevat.

Het placebo-effect verwijst naar het verwachtingseffect, een positief effect op het zelfgenezende vermogen dat optreedt bij het toedienen van een niet-actieve stof. Het werkt dus niet, maar het helpt wel. Of populair gezegd: ‘geloof geneest’.

Het placebo-effect wordt veroorzaakt door het vertrouwen, het geloof, de hoop en de verwachting die (onbewust) ontstaan door 1) de behandelaar, 2) het geconsulteerd worden voor een klacht en 3) de daaropvolgende behandeling. Het placebo-effect lijkt een werkzaam bestanddeel te zijn bij alle geneeskundige en therapeutische interventies, zowel regulier als alternatief, en in veel gevallen evenveel effect te sorteren als de daadwerkelijke behandeling. Het placebo-effect lijkt met name effect te hebben op door patiënten ervaren sensaties van pijn en misselijkheid (Howick et al., 2013).

Echte geneesmiddelen dienen daarom het placebo-effect significant te overstijgen om over ‘medicinale werkzaamheid’ te kunnen spreken (Harrington, 1997; Price et al., 2008).

Bronnenlijst

Betz, W. (2005). Alternatieve behandelingen tegen kanker – wat is er van waar Nederlands Tijdsschrift tegen de Kwakzalverij: 116.2; 4.

Goldacre, B. (2011). Wetenschap of kwakzalverij? Breda: Uitgeverij De Geus.

Harrington A, (ed.) (1997). The placebo effect: an interdisciplinary exploration. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.

Howick, J., Friedemann, C., Tsakok, M., Watson, R., Tsakok, T., Thomas, J., … & Heneghan, C. (2013). Are treatments more effective than placebos? A systematic review and meta-analysis. PloS one, 8(5), e62599.

Price, D.D., Finniss, D.G. & Benedetti, F. (2008). A comprehensive review of the placebo effect – recent advances and current thought. Annu Rev Psychol, 59: 565-590.